Leśna ciekawostka - jelonek rogacz

W czerwcu i pierwszej połowie lipca pojawiają się dorosłe postacie jelonka rogacza, największego chrząszcza spotykanego w Polsce.

Potężne samce, których długość dochodzi do 9 cm, żyją zaledwie 6-19 tygodni, mniejsze od nich samice – nieco dłużej. Samce w czasie rójki przepychają się i strącają z drzew za pomocą wielkich żuwaczek, podobnych do poroża jeleni.  Wkrótce po odbyciu godów osobniki dorosłe giną, a larwy rozwijają się kilka lat w próchniejącym drewnie.

Jelonek rogacz (Lucanus cervus) jest to jeden z najbardziej charakterystycznych chrząszczy, którego samce są nie do pomylenia z żadnym innym krajowym gatunkiem. Dodatkowo są to jedne z największych rodzimych owadów. Samce osiągają wielkość 25-83 mm, samice są znacznie mniejsze osiągając 27-45 mm. Do najbardziej rzucających się w oczy części ciała należy głowa. Jest duża, ciemnobrązowa lub niemal czarna o prostokątnym kształcie z niewielkimi ale dobrze widocznymi oczami po bokach. Żuwaczki stanowiące znak rozpoznawczy jelonka są silnie rozwinięte, łukowato wygięte w kolorze rdzawobrązowym lub brązowym, znacznie jaśniejszym od reszty ciała. Zewnętrza część zaopatrzona jest w różnej wielkości ząbki, przy czym największe z nich ulokowane są po wewnętrznej stronie, mniej więcej w połowie długości.

Gatunek preferuje tereny leśne o charakterze jasnych i ciepłych lasów liściastych oraz lasów mieszanych na terenach nizinnych i podgórskich do wysokości 600 m n.p.m. W Polsce jelonka stwierdzono wyłącznie na drzewach dębowych, podczas gdy w pozostałych częściach Europy notowany jest na 20 innych gatunków drzew oraz krzewów.

Nieracjonalna gospodarka leśna także stanowi ważne zagrożenie dla trwałości gatunku na danym stanowisku. Często wycinane są drzewa mateczne (drzewa przy których rozwijają się larwy i odbywane są rójki). Z innych działań należy wymienić przekształcenia drzewostanów poprzez eliminację dębu kosztem innych gatunków, wylesianie zbyt dużych powierzchni, zakładanie gniazd (cięcia o określonej powierzchni) w zbyt bliskich odległościach od siebie, tworzenie jednowiekowych, młodych drzewostanów oraz prowadzenie oprysków chemicznych w rejonach występowania jelonka. Poza niewłaściwą gospodarką leśną, dużym zagrożeniem jest kolekcjonerstwo. Jelonek stanowi jednego z najbardziej pożądanych rodzimych owadów, przez co od wielu dekad (już od XIX w.) był wyłapywany.

Słynne walki samców przypominają do złudzenia mieszankę walk sumo i zapasów. Wpierw chrząszcze ustawiają się naprzeciwko siebie i wykonują serię ruchów, złożonych ze skłonów i kołysania się na boki. W ten sposób oceniają siłę rywala. Następnie rozpoczyna się potyczka, w której owadzi gladiatorzy próbują chwycić się za głowę żuwaczkami. Wypychanie rywala poza dębową matę ma zwykle postać spektakularnego „zrzucenia z pnia". Wypchnięcie może nastąpić efektownym rzutem, gdy jednemu z nich uda się unieść przeciwnika do góry, wykonując rzut „przez barki" lub mniej efektownym, ale skutecznym strąceniem. W przypadku rzutu chrząszcz, by unieść do góry konkurenta, podnosi przednią część ciała niemalże do pionu, prostując przy tym swoje nogi. Zwycięski samiec zdobywa wybrankę i w nagrodę zostaje z nią nawet kilka dni sam na sam. By mógł sprostać wydatkowi energetycznemu pokarm pobiera z żuwaczek samicy, która posiłkuje się pożywnym dębowym sokiem. Ponieważ samice nie są wierne duże samce zamykają je w rodzaj klatki oplatając je swoimi nogami i żuwaczkami. W ten sposób samiec ma pewność, iż to on przekaże swoje geny potomstwu.

Mity, legendy i zabobony, uosabiają w „rogaczu" mistyczną moc i siłę. Jelonek od czasów antycznych fascynował i pobudzał ludzką wyobraźnię. By znaleźć pierwsze zapiski, w których pojawia się nasz bohater, udajmy się do źródła – starożytnej Grecji. Wielcy rzemieślnicy kultury antycznej – Sofokles, Arystofanes, Nikander – wplatali dzielnego owada do swoich sztuk dramatycznych. Jedna z komedii Arystofanesa opisuje dziecięcą grę, w której jelonek przywiązywany był do nitki i wypuszczany do lotu. Powszechne przekonanie o magicznej mocy owada wiązało się w starożytnej Grecji, a potem w antycznym Rzymie, ze zwyczajem wieszania głów jelonków na szyjach dzieci. Najważniejszym czynnikiem dla rozwoju populacji jelonka, umożliwiającym mu przejście pełnego cyklu życiowego są pniaki dębowe, a więc to, co zostaje po ściętych drzewach. To dzięki prawidłowo prowadzonej gospodarce leśnej możliwe jest utrzymanie trwałości populacji tego owada. Pniaki dębowe na powierzchniach zrębowych pozostawia się, dzięki czemu samice jelonków mogą w przyszłości złożyć w nich jaja. Miały strzec przed chorobami. Praktyka ta przetrwała w wielu krajach środkowej Europy. W Niemczech jeszcze dziś można spotkać jelonka w postaci dodatku do tradycyjnych strojów bawarskich. Tam też wykorzystywano do niedawna prochy jelonka jako afrodyzjak. Z kolei włoski naturalista Ferrante Imperato wręcz zalecał noszenie amuletów z jelonkiem oprawionym w złoto i srebro. Talizman miał łagodzić i uśmierzać ból.