Dawne sanatorium Moltkefels w Szklarskiej Porębie – perła medycyny klimatycznej w cieniu Karkonoszy i Gór Izerskich

Rozciągnięta na ponad sto metrów fasada, monumentalna bryła z czerwonej cegły i szerokie tarasy, z których przed stu laty pacjenci wdychali górskie powietrze – to charakterystyczne cechy dawnego sanatorium Moltkefels w Szklarskiej Porębie Dolnej. Dziś mieści się tu Izerskie Centrum Pulmonologii i Chemioterapii IZER-MED, ale historia budynku sięga czasów, gdy walka z gruźlicą była domeną klimatu, słońca i dyscypliny.

Sanatorium Moltkefels — dziś działające jako Izerskie Centrum Pulmonologii i Chemioterapii Izer-Med — to jeden z najokazalszych i najdłużej działających obiektów lecznictwa klimatycznego w Sudetach. Powstało na fali niemieckiej ekspansji zakładów lecznictwa płucnego na początku XX wieku, przetrwało dwie wojny, zmieniło właścicieli i profil, by wreszcie stać się współczesnym ośrodkiem specjalistycznym

Sanatorium otwarto 17 kwietnia 1904 roku z inicjatywy Prusko-Heskiego Towarzystwa Kolejowego. Była to jedna z kilku tego typu inwestycji finansowanych przez niemiecką administrację kolejową, które miały zapewnić leczenie pracownikom kolei cierpiącym na choroby płuc. Wybór miejsca nie był przypadkowy – łagodny, suchy klimat doliny Kamiennej i nasłonecznione zbocza Gór Izerskich stwarzały idealne warunki do leczenia gruźlicy.

Projekt sanatorium powierzono architektowi Karlowi Grosserowi z Wrocławia, który w tym okresie zaprojektował kilka dużych obiektów leczniczych w regionie. Jego koncepcja łączyła elementy historyzmu z praktycznymi wymogami nowoczesnej medycyny. Główne skrzydło miało formę rozłożystego pałacu o wyraźnie zaznaczonej osi centralnej i symetrycznych bocznych ryzalitach. Od strony południowej zaprojektowano obszerne werandy i tarasy, na których pacjenci mogli godzinami przebywać na świeżym powietrzu, co stanowiło integralny element terapii klimatycznej. Wnętrza wyposażono w najnowsze rozwiązania techniczne – centralne ogrzewanie, windy towarowe, sale inhalacyjne i własną kuchnię dietetyczną.

Obiekt, ze względu na skalę, widoczność i lokalizację, należał do najważniejszych inwestycji o charakterze zdrowotnym w okolicy; pocztówki i fotografie z okresu 1909–1939 utrwaliły jego sylwetkę i stosunkowo reprezentacyjny charakter. Nazwa „Moltkefels” odnosi się do pobliskiego wzniesienia i została nadana na cześć postaci historycznej (Moltke).

Park otaczający sanatorium zaprojektowano z myślą o terapii ruchem i kontakcie z naturą. Wśród starannie wytyczonych alejek prowadzących do licznych punktów widokowych kuracjusze mogli podziwiać rozległą panoramę Karkonoszy i Kotliny Jeleniogórskiej. Spacery, zalecane przez lekarzy jako nieodłączna część leczenia chorób płuc, uzupełniały zajęcia rekreacyjne – na pobliskich polanach urządzono boiska do krykieta i kręgielnię. Tego typu aktywność nie tylko sprzyjała poprawie kondycji, ale też miała działanie terapeutyczne, pozwalając pacjentom odzyskać siły w przyjemnej atmosferze. Pod koniec pobytu niektórzy rekonwalescenci uczestniczyli w pielęgnacji sanatoryjnego ogrodu, co stanowiło zarazem formę rehabilitacji, jak i przygotowanie do powrotu do codziennego życia.

Sanatorium Moltkefels w Szklarskiej Porębie Dolnej wzniesiono równolegle z ośrodkiem Stadtwald-Heilstätte w Melsungen, według wspólnego projektu typowego dla sieci pruskich sanatoriów kolejowych z początku XX wieku. Oba obiekty cechowała podobna bryła architektoniczna – symetryczny, rozczłonkowany korpus z obszernymi tarasami od strony południowej i wysokimi dachami z licznymi lukarnami. Ich bliźniaczy charakter nie był przypadkowy – miały stanowić modelowe placówki lecznictwa pulmonologicznego, oparte na tych samych standardach architektonicznych i medycznych. Symbolicznym zwieńczeniem tej wspólnej historii był fakt, że po II wojnie światowej dotychczasowy dyrektor Moltkefels, dr Richard Bochalli, objął kierownictwo właśnie w sanatorium Stadtwald w Melsungen.

W czasie I wojny światowej sanatorium zmieniło swój charakter – zostało przekształcone w wojskowy szpital polowy V Korpusu Armii z Poznania. Placówka, pierwotnie przeznaczona dla chorych na gruźlicę kolejarzy, przyjmowała wówczas rannych żołnierzy z frontu wschodniego i zachodniego. Uzdrowiskowy charakter obiektu, położonego w czystym, górskim powietrzu, sprzyjał rekonwalescencji po urazach i chorobach płuc, dlatego obiekt doskonale nadawał się do roli zapasowego lazaretu. W tym czasie w budynku wprowadzono wojskową organizację pracy, a część personelu medycznego stanowili lekarze rezerwy oraz pielęgniarki z oddziałów Czerwonego Krzyża. Po zakończeniu wojny sanatorium powróciło do swojej pierwotnej funkcji cywilnej, kontynuując działalność w ramach niemieckiego systemu lecznictwa kolejowego.

Pierwszym ordynatorem i dyrektorem sanatorium był dr Richard Muttray – wybitny pulmonolog i pionier w dziedzinie klimatoterapii. To on uruchomił w 1905 roku stację meteorologiczną przy sanatorium i prowadził szczegółowe pomiary pogody, temperatury oraz nasłonecznienia, by udowodnić naukowo skuteczność leczenia klimatycznego. Pod jego kierunkiem Moltkefels zyskało renomę jednej z najnowocześniejszych placówek tego typu na Śląsku.

Po nim funkcję głównego lekarza objął dr Oldenburg, o którym wiadomo, że kontynuował badania Muttraya i modernizował infrastrukturę leczniczą. W latach trzydziestych pojawia się w źródłach nazwisko dr. Norberta Ebersa – specjalisty chorób płuc, autora kilku prac poświęconych gruźlicy i terapii klimatycznej. Ebers należał do pokolenia lekarzy, które łączyło kliniczną wiedzę z praktyką terenową – w jego tekstach z tamtego okresu widać fascynację mikroklimatem Karkonoszy i rolą światła słonecznego w leczeniu chorób dróg oddechowych.

Najbardziej znaną postacią związaną z Moltkefels pozostaje jednak dr Richard Bochalli (1878–1966). Absolwent Kaiser-Wilhelms-Akademie w Berlinie i uczeń prof. Carla Flüggego z Uniwersytetu Wrocławskiego, był jednym z najwybitniejszych niemieckich specjalistów w dziedzinie chorób płuc. Od 1924 roku kierował sanatorium w Szklarskiej Porębie, a w czasie jego kadencji obiekt przeszedł gruntowną modernizację. Po wojnie, wysiedlony z Dolnego Śląska, został ordynatorem w bliźniaczym sanatorium Stadtwald w Melsungen, gdzie kontynuował pracę aż do emerytury. Bochalli był także autorem publikacji z historii medycyny – m.in. „Die Geschichte der Schwindsucht” (Historia suchot), w której opisał ewolucję poglądów na temat gruźlicy od starożytności po współczesność.

Doświadczenia wyniesione z trudnych lat kryzysu ekonomicznego skłoniły kierownictwo sanatorium w Szklarskiej Porębie do podjęcia kroków zmierzających ku samowystarczalności. W 1927 roku placówka nabyła w Cieplicach Śląskich rozległe gospodarstwo rolne o powierzchni blisko 76,5 hektara. Dzięki temu możliwe stało się regularne zaopatrywanie kuchni sanatoryjnej w świeże mleko, jaja, masło oraz warzywa – produkty te traktowano nie tylko jako pożywienie, lecz również element terapii dietetycznej. Z własnych hodowli pozyskiwano cielęcinę, baraninę i wieprzowinę, a na terenie sanatorium funkcjonowała mała przetwórnia mięsna, w której produkowano wędliny na potrzeby pacjentów i personelu. Już w 1928 roku aż dwie trzecie artykułów żywnościowych wykorzystywanych w kuchni pochodziło z własnych zasobów rolnych ośrodka.

Okresy lepszej koniunktury finansowej wykorzystywano na modernizację obiektu i unowocześnianie jego zaplecza technicznego. Wprowadzono wówczas m.in. aparaty rentgenowskie, zmodernizowano kotłownię, kuchnię i pralnię, poprawiając tym samym komfort leczenia i codziennego życia pacjentów. W leczeniu gruźlicy stosowano w tym czasie najnowsze metody chirurgiczne, w tym odmy gazowe (pneumothorax), zabiegi polegające na unieruchomieniu przepon płucnych oraz resekcje chorych fragmentów płuca.

Po 1945 roku budynek przejęła polska administracja. Początkowo pełnił funkcję szpitala kolejowego, później sanatorium dla chorych na gruźlicę, a następnie – już w ramach kolejnych reorganizacji służby zdrowia – został przekształcony w specjalistyczne centrum pulmonologiczne. Mimo przekształceń i zmian właścicielskich, dawna monumentalna architektura zachowała swój charakter. Współczesny IZER-MED, kontynuując tradycje leczenia chorób płuc, wpisuje się w ponadstuletnią historię tego miejsca.

Moltkefels to dziś nie tylko zabytkowy budynek, ale też symbol epoki, w której medycyna i architektura służyły wspólnemu celowi – leczeniu człowieka w harmonii z naturą. W jego murach wciąż czuć ducha pionierów pulmonologii, którzy wierzyli, że świeże górskie powietrze ma moc większą niż najdroższy lek.

Dawne sanatorium Moltkefels w Szklarskiej Porębie – perła medycyny klimatycznej w cieniu Karkonoszy i Gór Izerskich