Reklama

Sztolnia Główna kopalni Wolność - Górnicza przeszłość Kowar

18/03/2023 11:19

Sztolnia Główna to największa część kompleksu kopalni Wolność, najstarszej i największej kopalni w Kowarach.

Eksploracja kopalni Wolność w Kowarach wymaga zarówno odpowiedniego przygotowania jak i niemałego doświadczenia. Nie ma tam trasy turystycznej, a po deszczach jest częściowo niedostępna i zalana, woda potrafi zalać zupełnie niektóre sztolnie w ciągu kilku godzin i odciąć eksploratorom drogę wyjścia, więc do samodzielnego zwiedzania nie zachęcamy. Ślady na ociosach sztolni wskazują, że poziom wody potrafi tu osiągnąć 1,7 metra. Pięknie prezentują się w tej kopalni różne odmiany karkonoskich granitów. Poszukiwano w niej uranu, wydobywano żelazo, a nawet marmury. Łączna długość dostępnych obecnie jego wyrobisk to około 1500 metrów. Jednak łączno długość wyrobisk poziomych wykonanych głównie w latach 1947 - 1962 wynosi około 91 kilometrów.

Kopalnia Bergfreiheit została założona w 1854 roku, eksploatację złoża rudy żelaza rozpoczęto w 1856 roku. W latach 1859–1863 oraz 1876–1880 wydobycie było wstrzymywane.

W 1880 roku wznowiono roboty górnicze i poszukiwawcze. Ich efektem było odkrycie nowej żyły rudnej. W dniach 29–30 czerwca 1897 r. w wyniku powodzi wzburzone wody rzeki Jedlica wdarły się poprzez sztolnię „Jedlica” do kopalni powodując zatopienie wszystkich wyrobisk górniczych poniżej poziomu eksploatacyjnego -130 m. Ich odwadnianie i udrażnianie trwało prawie pół roku. Znaczny wzrost wydobycia nastąpił po uruchomieniu w 1905 r. linii kolejowej z Kowar do Kamiennej Góry. Eksploatację prowadzono wówczas na polach „Wolność” (niem. „Bergfreiheit”) i „Marta” (niem. „Martha”)

( POZOSTAŁOŚCI GÓRNICTWA RUD URANU I ŻELAZA W REJONIE KOWAR. Robert Borzęcki, Artur Wójcik - 2017)

Do 1923 r. eksploatowano w kopalni „Wolność” przede wszystkim rudy żelaza. Ruda uranu traktowana była jeszcze jako skała płonna (odpad) i wyrzucana na hałdy. Sytuację tę zmieniło odkrycie właściwości leczniczych radu. Kowarski uran zaczął być wykorzystywany do pozyskiwania tego drogiego pierwiastka. Jednak w latach wielkiego kryzysu gospodarczego kopalnię zamknięto, zwalniając większość załogi. Pozostawiono jedynie kilkunastu górników do konserwacji urządzeń wydobywczych.

Wznowienie wydobycia w kopalni „Wolność” nastąpiło w 1935 roku. Wydobyty uran w Kowarach sprzedawano do Zakładów Chemicznych Koncernu Auera w Oranienburgu (Auergesellschaft) koło Berlina oraz do Zakładów Chemicznych Koncernu Stahlwerk Mark A.G. w Hamburgu-Wilhelmsburgu. W latach 1935–1939 pozyskano tu łącznie 53000 t rudy, zawierającej w sumie 3069 mg radu.

Odkrycie reakcji rozszczepiania atomu i możliwości uzyskania ogromnej energii sprawiły, że uranu nie postrzegano już jako odpad ale surowiec strategiczny. Jednak ciężko dziś ocenić jaki udział miał wydobywany w Kowarach uran w niemieckim programie atomowym.

Rosjanie zajęli miasto w dniu 9 maja 1945 r. Wkrótce potem rozpoczęli oni grabież maszyn i urządzeń znajdujących się w tutejszych zakładach przemysłowych. Czego nie udało się wywieźć do Związku Radzieckiego było niszczone. Tymczasem radziecka komendantura wojskowa prowadziła przesłuchania pracujących w kopalni górników i robotników przymusowych. Z ich zeznań wynikało jednak, że rudy uranu spotykano tam sporadycznie i że zostały one już całkowicie wyeksploatowane. Z powodu zatopienia wyrobisk górniczych nie było możliwości zweryfikowania tych informacji. Rosjanie stracili zatem zainteresowanie kopalnią i w dniu 14 czerwca 1945 r. przekazali ją polskiej administracji.

(POZOSTAŁOŚCI GÓRNICTWA RUD URANU I ŻELAZA W REJONIE KOWAR. Robert Borzęcki, Artur Wójcik - 2017)

Polscy górnicy częściowo odwodnili kopalnię i rozpoczęło się wydobycie. Dla odbudowującego się ze zniszczeń wojennych kraju zalegające tu bogate złoża rudy żelaza miały nieocenione znaczenie. Szybko jednak natrafiono ponownie na ślady rudy uranowej. A to z kolei sprawiło, że kopalnią ponownie zainteresowały się władze radzieckie. W dniu 1 stycznia 1948 r., na mocy specjalnej umowy polsko-radzieckiej z dnia 15 września 1947 r., utworzono przedsiębiorstwo państwowe o nazwie „Kuźnieckie Rudniki”. Miało się ono zajmować poszukiwaniem i eksploatacją rud uranu na ziemiach polskich.

Główna siedziba przedsiębiorstwa znajdowała się w przejętej przez Rosjan kopalni „Wolność” w Kowarach. Wydobycie rudy żelaza całkowicie wstrzymano skupiając się wyłącznie na eksploatacji uranu. W latach 1948 - 1952 podczas intensywnego wydobycia wydrążono łącznie 88 tys mb nowych wyrobisk, ponadto udrożniono stare. W 1953 roku ilość wydobywanego uranu zaczęła się zmniejszać w związku z ubożeniem rud. Rosjanie więc po raz drugi stracili zainteresowanie kopalnią.

Po jej przejęciu przez władze polskie głównym celem stało się ponownie wydobycie rud żelaza. W dalszym ciągu prowadzono jednak badania biometryczne dostępnych wyrobisk. Złoża żelaza zaczęły się wyczerpywać na początku lat 60. XX wieku i w 1962 roku podjęto decyzję o zamknięciu kopalni.

Oczywiście likwidacja kopalni „Wolność” nie oznaczała zamknięcia Zakładów Przemysłowych „R-1”. Polskie władze ograniczyły jednak zakres ich działalności. Jeszcze w 1959 r. z materiału pozyskiwanego ze starych hałd pouranowych rozpoczęto produkcję kruszywa do budowy dróg i linii kolejowych (sic!)

Obmurowany wylot sztolni Głównej ( „Förder”, „Neuer” ) znajduje się na wysokości 564 m.n.p.m tuż za ostatnimi zabudowaniami ulicy Wiejskiej. Początkowo nosiła nazwę „Förder”. Była wówczas sztolnią transportową i wentylacyjną. Poprzez wyrobiska górnicze na poziomie eksploatacyjnym (-80 m) łączyła się z szybem „Pochyłym". W okresie międzywojennym nosiła nazwę „Neuer”.W latach 1949–1951 ze sztolni tej, zwanej wówczas „Główną”, poprowadzono kilkusetmetrowej długości przekop poszukiwawczy.

Obecnie aż do rozgałęzienia z przekopem poszukiwawczym sztolnia jest drożna. Jej okno przegradza jednak około 1,5 m wysokości mur, za którym gromadzi się woda. Na początkowym odcinku sztolnia posiada obudowę murowaną. W odległości około 20 m od okna jest przegrodzona betonową tamą.

foto z eksploracji: Marcin Wiącek

Sztolnia Główna kopalni Wolność - Górnicza przeszłość Kowar