Reklama

Cmentarz żydowski w Jeleniej Górze. Okruch historii.

17/01/2023 22:31

Dziś już bardzo niewiele pozostało z dawnego cmentarza żydowskiego przy ulicy Sudeckiej. O zlikwidowanej w latach 70. ubiegłego wieku nekropolii przypomina pamiątkowy głaz i kilka jakimś cudem ocalałych płyt nagrobnych.

Społeczność wyznania mojżeszowego posiadała XIX wiecznej Jeleniej Górze dwa cmentarze. Starszy, bowiem założony jeszcze około 1819 roku znajdował się w pobliżu wzgórza Vogelberg, w rejonie obecnych ulic Nowowiejskiej, Na Skałkach i Studenckiej.

Na założenie drugiego, gmina żydowska utrzymała zezwolenie w 1879 roku. Przeznaczono wówczas parcelę o powierzchni 4500m2, znajdującą się przy ówczesnej Schmiedebergstrasse (obecnej ul. Sudeckiej). Od strony ulicy wzniesiono dom przedpogrzebowy.

( Źródło: C. Wiklik, Okruchy z historii Żydów na Śląsku, Warszawa 2014. )

Organizacją pogrzebów i wspieraniem żałobników zajmowało się bractwo Chewra Kadisza - charytatywne stowarzyszenie żydowskie - bractwo pogrzebowe, działające we wszystkich gminach żydowskich. Sprawowało wraz z rabinem nadzór nad cmentarzem. Dbało również o to, aby każdy Żyd miał należyty pogrzeb. Pierwsze bractwa powstały w XVIII wieku.

Podczas ogólnoniemieckiego pogromu Żydów w nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku (Noc Kryształowa) dom pogrzebowy został podpalony przez nazistowskich bojówkarzy. Pomimo tego cmentarz przetrwał II wojnę światową w stosunkowo dobrym stanie. Sporadyczne pochówki osób zmarłych miały tu jeszcze miejsce do 1959 roku.

W 1965 r. Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Wałbrzychu informowała, że cmentarz nie posiada dozorcy, od 1958 r. nie ponoszono wydatków na renowację. W tym czasie mieszkało w Jeleniej Górze jeszcze około 20. rodzin wyznania mojżeszowego. Cmentarzem społecznie opiekowało się małżeństwo Maria i Leon Grzybkowie. Mieszkali oni dawnym domu przedpogrzebowym. Jednak jak podaje Krzysztof Bielawski w opracowaniu dotyczącym cmentarza, w 1972 roku oboje zmarli w wyniku spożycia trujących, nomen omen, grzybów. Po ich śmierci cmentarzem się już nikt nie zajmował.

Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Jeleniej Górze podjęło wówczas decyzję o przedterminowej likwidacji cmentarza i zamianie go na teren zielony. Argumentowano przy tym, że obecność cmentarza wpływa niekorzystnie na wizerunek miasta i jego walory turystyczne.Natomiast sam cmentarz już nie spełnia swojej społecznej roli w związku zaprzestaniem pochówków, nie stanowi już dla mieszkańców symbolu czci zmarłych.

Cmentarz splantowano a dom zmarłych Państwa Grzybków zburzono. Działania władz miasta wywołały ostry sprzeciw Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego, bowiem podstawową różnicą między cmentarzem chrześcijańskim a żydowskim jest odmienne traktowanie grobu. Poczucie chrześcijańskie pozwala na jego naruszenie i na dokonanie nowego pochówku po określonym czasie. Cmentarz nieużywany przez długi czas może być zlikwidowany. Według zasad judaizmu, każdy nagrobek i cały cmentarz jest nienaruszalny, tak długo, jak znana jest jego lokalizacja. Do wyjątkowych należą przypadki, gdy ekshumacji dokonuje się: dla przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej. Na cmentarzach żydowskich próżno szukać kwiatów czy zniczy, można natomiast zauważyć niewielkie kamyki na macewach będące symbolem pamięci. Spór sądowy trwał do 1975 roku i doprowadził do prawnego usankcjonowania decyzji magistratu.

W wyniku dewastacji do dziś na powierzchni 0,5 ha zachowało się kilka nagrobków oraz ich fragmentów. Są to pomniki nagrobne m. in.: Hermana Cohna (zm. 15.12.1906 r.), Wilhelmine Danziger (zm. 26.12.1930 r.), Rosel Apterman (zm. 23.11.1938 r.), Betty Ucko (zm. 26.01.1941 r.), Leona Gold[....] (zm. 17.07.1946).

W latach 90. ustawiono od strony ulicy głaz z tablicą pamiątkową z napisem: „Cmentarz żydowski w Jeleniej Gorze. Założony w roku 1879, zamknięty w roku 1974”.