Großschönau - Kraina domów przysłupowych

Domy Przysłupowe to unikatowe dziedzictwo Górnych Łużyc. Są niezwykle charakterystycznym elementem krajobrazu tego regionu. Prawdziwą enklawą tego typu zabudowy jest saksońskie Großschönau, leżące na granicy czesko - niemieckiej w powiecie Görlitz. W tej niewielkiej miejscowości zachowało się aż 660 domów przysłupowych.

Großschönau został prawdopodobnie założony w XII wieku przez osadników frankońskich jako Waldhufendorf. Pierwsza udokumentowana wzmianka o Großschönau jako „Magnum Sonow” pochodzi z 1352 roku. Część nazwy „Schönau” oznacza „piękną łąkę” i odnosi się do położenia miejscowości, dodatek „Groß-” służył wyróżnieniu oddalonej o około dziesięciu kilometrów na wschód wsi Sieniawka, która do 1945 roku należała do Niemiec i której dawna niemiecka nazwa to Kleinschönau. Od 1587 r. Großschönau przez ponad 250 lat podlegało Radzie Żytawskiej.

W 1666 roku wysłano braci Friedricha i Christopha Lange, dwóch miejscowych tkaczy lnu, do Holandii, aby nauczyli się sztuki tkania adamaszku. Już kilkadziesiąt lat później lniany adamaszek z Großschönau był znany daleko poza granicami kraju. Z tego powodu europejskie dwory zaczęły zaopatrywać się w bieliznę stołową z Großschönau. 

To właśnie rozwój tkactwa wpłynął na zabudowę wsi. Drobni rzemieślnicy pracowali na swój rachunek w domach, dlatego dzielono je na część mieszkalną i gospodarczą, najczęściej o dwóch piętrach. Zazwyczaj część mieszkalna jest drewniana o konstrukcji zrębowej, zaś część gospodarcza i stajnia oraz sień są murowane. Konstrukcja nośna w drewnianej części parteru jest zdublowana, co stanowi najbardziej charakterystyczny element wyróżniający ten rodzaj architektury. Część mieszkalna posiada zrębowe ściany, obciążone stropem belkowym, natomiast nie niosą one ciężaru kondygnacji górnych, które spoczywają na zewnętrznych, drewnianych „przysłupach”.

Charakterystyczne dla domów przysłupowo-zrębowych są zaokrąglone, drewniane łuki. Zachowują one proporcje izby belkowej i często noszą ciężar całego pietra, względnie dachu. Domy zabudowy przysłupowej łączą w sobie dwa ludowe rodzaje budownictwa: słowiański styl belek i pochodzący z Frankonii mur pruski. W odróżnieniu od "muru pruskiego", drewniany szkielet nie był wypełniany cegłą, ale tzw. szachulcem, czyli ścianą szkieletową z wypełnieniem gliniano-słomianym lub gliniano-trzcinowym. Nowością budownictwa łużyckiego były przysłupy, które zobaczyć można po stronie szczytowej i przylegającej do niej stronie okapowej, po której znajduje się również część mieszkalna. Taka konstrukcja była bardziej odporna na drgania jakie wytwarzał warsztat tkacki.

Pojecie – przysłupy pochodzi od słowa "umbinden" (obwiązać) i zostało wprowadzone przez saksońskiego badacza budynków O. Grunera. Specjaliści rozumieją pod nim co najmniej dwustronne rusztowanie podporowe. Dom przysłupowy nie został wynaleziony przez budowniczych, lecz przez zwykłych rzemieślników. W ciągu czterystu lat ulepszano tę konstrukcję, dopasowując ją do coraz to nowszych wymagań.

Nigdzie indziej w Europie architektura ludowa nie zachowała się w takim zagęszczeniu. Pieczołowicie odrestaurowane i pielęgnowane przez właścicieli domy emanują pięknem, historią... i gościnnością właścicieli. Z ponad 660 domami łużyckimi gmina Großschönau posiada największy nienaruszony zespół tego typu architektury.

Domy są nie tylko interesujące jako typ budynków, one przede wszystkim dawały pracę i chleb miejscowym stolarzom, kamieniarzom, kowalom i dekarzom. Profilowane kolumny, zdobienia na deskach i krawędziach, symbole takie jak słońca czy węże piorunów w okolicy szczytu, ozdobne stolarki okienne oraz oczy wołu i piki z artystycznymi rzeźbieniami, nietuzinkowe futryny drzwi z piaskowca Waltersdorfer, kute kraty na domu okna i różnorodne zdobienia dekoltu świadczą o ówczesnym wysokim poziomie rzemieślniczym.

Rozwój domu szachulcowego rozpoczął się około 1400 roku, a zakończył w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to domy murowane zastąpiły ten typ budownictwa.

Großschönau - Kraina domów przysłupowych