Lapidarium w Wieży Dolnej

Lapidarium w Wieży Dolnej powstało w miejscu w którym niegdyś znajdował się dawny cmentarz ewangelicki zwany cmentarzem pastorów. Zgromadzono tu zachowane resztki nagrobków i płyt cmentarnych tworząc niezwykłe miejsce.

Historia tego miejsca zaczęła się wraz z końcem wojny trzydziestoletniej. Wieża (Wiese) znalazała się wówczas na granicy pomiędzy Saksonią i Śląskiem.  W roku 1654 luterańskim mieszkańcom Gryfowa zabroniono gromadzenia się na nabożeństwach w gryfowskim kościele parafialnym. Miało to związek z edyktem cesarza Austrii Ferdynanda II i prowadzoną intensywną rekatolizacją śląskich ziem należących do Habsburgów. Liuteranie z Gryfowa w latach 1688 -1689 wybudowali nową świątynię właśnie w pobliskiej Wieży, którą od Gryfowa oddzielała jedynie graniczna rzeka Kwisa. Teren pod budowę kościoła przeznaczył Pan na zamku Czocha Christoph von Nostiz. Od tego czasu ta część wsi zwana była Wieżą Dolną ( Nieder-Wiesa ).

Miejscowość szybko stała się ważnym ośrodkiem religijnym na terenie Saksonii, znanym przede wszystkim z rozwoju pietyzmu w Łużycach Górnych. Pietyści kładli nacisk na rozbudzenie uczuć religijnych poprzez modlitwę, studiowanie Biblii oraz podkreślali konieczność nawrócenia skutkującego widoczną przemianą moralną. Ich zadaniem było krzewienie idei pierwotnego Kościoła, religii żywej, pobożności i edukacji warstw najuboższych.  Z kolei świątynia w Wieży zaczęła pełnić rolę tzw. kościoła ucieczkowego (później granicznego), położona była bowiem na obszarze protestanckim ale w bezpośrednim sąsiedztwie z pozostającym pod zarządem Habsburgów, zrekatolicyzowanym Śląskiem, gdzie protestanci zostali pozbawieni swoich kościołów. Wędrowano więc do ewangelickich świątyń położonych blisko granic.

Nabożeństwo konsekracyjne odprawił w nim Jacob Rudelius a pierwszym pastorem i jednocześnie nauczycielem został Caspar Tornau.

Obok kościoła wybudowano pastorówkę (Dom Nauczyciela, szkołę łacińską, dom diakonów oraz dom dla wdów po pastorach i sierot. Na przestrzeni wieków swój urząd sprawowało tu wielu wybitnych pastorów, diakonów, nauczycieli i organistów. Najbardziej znanym był jednak Johann Christoph Schwedler - żarliwy piewca słowa bożego i autor przeszło 800 pieśni religijnych.

J. Ch. Schwedler urodził się 21.12.1672 r. w Krobicy koło Świeradowa-Zdroju (Dolny Śląsk) jako syn rolnika, a zmarł 12.01.1730 r. w Wieży Dolnej. Studiował na Uniwersytecie w Lipsku. W 1698 roku został diakonem w kościele w Wieży Dolnej, a w roku 1702 pastorem. Jego kazania trwały często ponad 9 godzin.

W 1783 roku pastor Samuel Weissig poświęcił mały cmentarz założony obok domu dla wdów po pastorach. Od tego czasu ewangeliccy duchowni, urzędnicy kościelni, nauczyciele i członkowie ich rodzin byli grzebani na cmentarzu a nie jak do tej pory w kryptach kościelnych. Ostatnim zwierzchnikiem gryfowskiej gminy ewangelickiej był pastor Heyn, którego syn spoczywa na tym cmentarzu.

Koniec działalności świątyni przyszedł wraz z nadejściem sowieckich żołnierzy w 1945 roku, który kościół zamienili na stajnię. W 1946 roku został podpalony, ruiny stały jeszcze do roku 1967, kiedy to dokonano jego całkowitą rozbiórkę.

Wiosną 2014 roku w ruinach domu dla wdów po pastorach i sierotach znaleziono epitafia i ich fragmenty. Celem stworzenia lapidarium było przywrócenie pamięci o urzędnikach kościelnych, nauczycielach i członkach ich rodzin oraz innych osobach, które tutaj żyły i służyły, a których ciała spoczęły w kryptach kościoła oraz na cmentarzu dla pastorów.

Lapidarium w Wieży Dolnej