Dawna fabryka luster Rabštejn

Dawna fabryka luster, zwana Rabštejn lub Rabštejnská od otaczających skał, to niezwykle interesujący obiekt zbudowany w XIX wieku w stylu neogotyckim nad brzegiem rzeki Svitavki w Lindawie w kraju libereckim.

Budynek o którym mowa był jedną z kilku fabryk polerowania luster prowadzonych przez rodzinę Kinskich w ich majątku Sloup, jest wpisany jako zabytek kultury na Centralną Listę Nieruchomych Zabytków Kultury Republiki Czeskiej. Budowę fabryki luster ocenia się jako ważny przykład architektury technicznej i przemysłowej XIX wieku, odpowiednio wkomponowanej w otaczający krajobraz.

Teren dawnej fabryki szlifierni luster znajduje się w Dolinie Velenice między miejscowościami Svitava i Velenice na lewym brzegu Svitavki, lewostronnego dopływu Ploučnicy, która bierze swój początek w Górach Łużyckich na terytorium Saksoni. Lustrzany budynek stoi w wąskiej przestrzeni między rzeką, lokalną drogą i piaskowcowymi ścianami skalnymi otaczającymi dolinę. 

Manufaktura Rabštejn była jedną z fabryk luster zbudowanych w XVIII i XIX wieku w Dolinie Velenickiej. Najstarszy z nich wybudował tutaj hrabia Josef Jan Maxmilián Kinský w latach 1756-1767. Kolejną fabrykę luster w Velenickým údolí, zwaną od okolicznych skał Rabštejn, wybudował dopiero w 1854 roku, czyli prawie 100 lat później, ówczesny właściciel majątku ziemskiego Karel Kinský.

Budynek młyna praktycznie stoi na stromej skale, którą po niemiecku nazwano Fuchsschwanzfelsen (w tłumaczeniu: skała „lisi ogon”). Część przestrzeni produkcyjnej została wykuta bezpośrednio w piaskowcowej skale, przylegającej do ceglanego budynku. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, skrzydła boczne nakryte dachami dwuspadowymi, część środkowa nakryta dachówką brązową. Część środkowa jest parterowa, boczne elewacje szczytowe są dwukondygnacyjne. Ściana frontowa parteru i piętra siedmioosiowa. Okna są dwudzielne i dwuskrzydłowe, podzielone na sześć przęseł, różnią się jedynie okna na II piętrze skrzydeł bocznych – pseudogotyckie, z ostrołukowymi szczytami.

Częścią młynów między Svitavą a Velenicami był rozległy system podziemnych tuneli i kanałów, którymi doprowadzano wodę ze Svitavki do młynów. W miejscu, które kiedyś nazywało się Schwarzes Wehr (Czarny Jaz). W tym miejscu przepływ Svitavki został spiętrzony i wprowadzony do szerokiego tunelu wykutego w piaskowcowej skale. Od następnego jazu korytarz dawnego przejazdu odchodzi od tunelu i ostatecznie wychodzi na powierzchnię. Przy portalu korytarza wyryte są w skałach daty 1779 i 1872. Kolejny korytarz ma około 200 metrów długości i posiada boczne przejście. Z tunelu różne odgałęzienia prowadzą do innych podziemnych przestrzeni.

Do szlifowania luster używano piasku z lokalnych podziemnych kamieniołomów. Największy z tych kamieniołomów znajduje się po północnej stronie doliny w odległości około 700 metrów wzdłuż dróg lokalnych na zachód od fabryki luster Rabštejn. Kamieniołom ten sięga około 60 metrów w głąb skały. Szerokość podziemnych przestrzeni wynosi około 140 metrów, wysokość stropów, wspartych na trzech tuzinach masywnych filarów skalnych, wynosi około 3,5 metra. 

Dalej na zachód w kierunku wsi Svitava, gdzie droga przecina potok Svitavka, znajduje się kolejny podziemny kamieniołom, zwany Pustý kostel. Opiszemy go w kolejnej publikacji.

W tutejszych piaskowniach wytwarzano także tzw. lustra weneckie, które za pośrednictwem kupców eksportowano z Czech na cały świat. Fabryki z wielkim powodzeniem działały aż do wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 30. ubiegłego wieku. 

W czasie II wojny światowej budynki młyna były puste, choć w podziemiach wykutych w piaskowcowej skale prowadzono wojenną produkcję. Wytwarzono tu m.in szybkostrzelna działka MK 108 montowane w niemieckich samolotach Messerschmitt Bf 109, Focke-Wulf Fw 190, Heinkel He 219, Messerschmitt Me 163 czy Messerschmitt Me 262. Przeniesiono tu zakład zbrojeniowy z Kalisza.

Później budynek "Rabštejnská zrcadlarny" służył jako mieszkania. Zgodnie z wpisem do katastru nieruchomości ze stycznia 2021 r., zabytkowy budynek jest własnością praskiej spółki Spiegelfabrik Rabstein s.r.o

Na szczycie piaskowcowych ścian górujących nad dawną fabryką luster Rabštejn znajduje się duża platforma widokowa z kamienną ławką. Na punkt widokowy prowadzą schody wykute w wąskiej szczelinie między dwiema skałami.

Dawna fabryka luster Rabštejn